नामकरण उदयपुर नाम ऐतिहासिक छ, जुन यहाँ विगतमा शासन गर्ने एकजना शासकको नामका आधारमा राखिएको हो । यसको नामकरणका सम्बन्धमा एक लोकोक्तिअनुसार विगतमा कुनै बेला उदयनारायण या उदयसिंह नामक एकजना राजाले यस भेगमा शासन गरेको हुनाले यसलाई तिनैको नामका आधारमा उदयपुर भनिएको हो । मध्यकालताका उदयपुर भेगलाई समेटेर सेनहरूले पनि शासन गरेको देखिन्छ । तिनीहरूले चौदण्डीगढीलाई प्रशासनिक केन्द्र बनाएका थिए । तर त्यस वंशमा उदयनारायणनामक कुनै पनि शासक रहेको तथा तिनले यस भेगमा शासन गरेको पाइएको छैन । साथै उदयनायारण या उदयसिंहले शासन गरेको कुरा पनि किंवदन्तीहरूमा आधारित छ । तसर्थ यसको नामकरणका सम्बन्धमा अन्य प्रमाणहरूको खोजी गर्न आवश्यक हुने गर्दछ । परापूर्व कालदेखि नै यस भेगमा दनुवार र थारूहरूको बसोवास रहेको देखिन्छ । सम्भबत यस भेगमा पाल्पाली सेनहरूले शासनको सुरूवात गर्नुभन्दा अगाडि यस्तै कुनै आदिवासी जनजातिका उदय सिंह नाम गरेका शासकले शासन गरेको हुन सक्तछ । तसर्थ यसको नाम उदयपुर राखिएको हुनसक्ने कुरा ज्यादा भरपर्दो छ । वर्तमानको उदयपुरगढीमा वि.सं. १८७२ सालमा यस भेगको सदरमुकाम स्थापना गरेको बताइन्छ । त्यसभन्दा अगाडि चौदण्डीगढीमा यसको सदरमुकाम थियो । मध्यकालताका सेनहरूले चौदण्डीलाई बेग्लै राज्यका रूपमा स्थापित गरी शासन गर्ने क्रममा चौदण्डीबाट दक्षिणको तराई र उत्तरको पहाड पनि शरल ढंगमा देख्न र त्यहाँबाट उत्तरदक्षिण आवतजावत गर्न सरल हुने देखेर चौदण्डीगढीलाई सदरमुकाम बनाएका थिए । तर कालान्तरमा एकीकरणको केही समयपछि नै उदयपुरगढीलाई यस भेगको प्रशसनिक व्यवस्था मिलाउने उपयुक्त स्थान ठानियो र त्यस स्थानमा उदयपुरको सदरमुकाम सारिएको हो । हाल उदयपुरगढीको केही उत्तरतिर पुरानो गढी भन्ने स्थानमा एउटा गढीका केही अवशेषहरू रहेका छन् । यस आधारमा उदयपुरगढी उक्त गढीका नामका आधारमा चिनिएको हो भन्ने स्पष्ट छ । कालान्तरमा त्यसै छेउको सुन्दर तथा उपयुक्त स्थानमा नयाँ गढी बनाइएको देखिन्छ । सुरूमा मिथिला र पछि मत्स्यदेश अन्तर्गत पर्ने उदयपुर भेग वि.सं. ११५४ पछि सिम्रौनगढ राज्यको अधिनमा प¥यो । सिम्रौनगढका तिरहुतेहरू होचो तराईमा राजधानि बनाएर बसेका हुनाले संभवत उनीहरूले उदयपुरका साथै पूर्वमा टिष्टासम्मको भूभागलाई अधिनमा लिएको हुन सक्तछ । यसको पहाडी भागमा भने किराँतहरूले नै शासन चलाएको अनुमान छ । तर कर्नाटक राज्यको प्रभाव पनि यस भेगमा लामो समयसम्म रहिरहन सकेन । वि.स.ं १३८२ तिर सिम्रौनगढको पतन भएपछि उदयपुर तिरहुतबाट स्वतन्त्र भयो । तत्काल बंगालका मुशलमानहरूको पहुँच ठूलो क्षेत्रसम्म बढेको पाइन्छ । तसर्थ उदयपुर लामो समयसम्म स्वतन्त्र रहिरहन सकेन । उदयपुर भेग पनि केही समयका लागि मुशलमानहरूको अधिनमा परेको हुन सक्तछ । तत्काल कुनै पनि स्थान लामो समयसम्म एउटै राज्यको अधिनमा पर्ने परिपाटि थिएन । टाढाको शासकले उदयपुर जिल्लाको सामाजिक परीक्षण प्रतिवेदन, २०७०।७१ ट अधिनमा पारेका स्थानमा तिनीहरूले प्रत्यक्ष रूपमा निरन्तर प्रभाव जमाउन नसक्ने हुनाले त्यस्ता स्थानमा स्थानीय राजारजौटाले स्वतन्त्र रूपमा शासन गर्ने गर्दथे । सम्भवतः उदयपुर भेगमा पनि यस्तै कुनै शासकले शासन गरेको हुनसक्ने देखिन्छ । सिम्रौनगढ राज्यको पतनपछि वर्तमान नेपालको तराई र भावर क्षेत्रमा एउटा मज्बुत राज्यको स्थापना हुन आवश्यक थियो, जुन आवश्यकता पाल्पाली सेन राज्यको स्थापनाले पूरा गरेको देखिन्छ । मुकुन्द सेनका छोरा लोहांगसेनले सेन राज्य पूर्वतर्फ विस्तार गर्ने क्रममा उदयपुर पनि तिनीहरूको अधिनमा परेको हो । पछि सेन राज्य विभाजन हुँदा उदयपुर मकवानपुर अन्तर्गत पर्न पुग्यो । त्यस बेला उदयपुरगढीको पुरानो किल्लाबाट स्थानीय शासक उदयसिंहका सन्तानले शासन सञ्चालन गरीरहेका थिए । सेन राजा लोहांगसेनले उदयसिंहका सन्तानलाई हराएर उदयपुर भेगमा प्रभाव जमाएको मानिन्छ । सुरूमा लोहांगसेन र उनका सन्तानले मकवानपुर भेगमा बसेर शासन गर्ने तथा यहाँका स्थानीय भारदारलाई यताको शासनको जिम्मेवारी दिने गरेको हुनाले सुरूमा उदयपुरको सदरमुकाम यही उदयपुरगढीमा थियो भन्ने मान्यता छ । कालान्तरमा उक्त क्षेत्रको सदरमुकाम चौदण्डीगढीमा सारिएको हो । तर कुन मितिमा यसको सदरमुकाम उदयपुरगढीबाट चौदण्डीगढीमा सारियो भन्ने कुरा स्पष्ट भने छैन । सम्भवत चौदण्डी भेगमा किरातहरूले गढी बनाएर शासन गरेका थिए, जहाँबाट कोशी पूर्वका विभिन्न भागमा आवतजावत गर्न पनि निकै शरल थियो । तसर्थ उदयपुरका बदलामा चौदण्डीगढीलाई तिनले केन्द्र बनाएको हुन सक्तछ । पाल्पाको सेनराज्य मकवानपुर र पाल्पा गरी जम्मा २ भागमा विभाजित भयो । पछि मकवानपुरका राजा हेमकर्ण सेनले माइला भाई जगत सेनलाई पूर्वको चौदण्डीको शासन हेर्ने जिम्मा दिएका थिए । तत्काल चौदण्डीमा किराँत मुखियाहरूले शासन गर्दथे भने मकवानपुरमा चाहिं बानिया भारदार थिए । यी दुवै मुखियाहरूका बीचमा कसको स्तर ठूलो हो भन्ने बारेमा मनमुटाव भयो । यसमा मकवानपुरका भारदार या मुखिया बानियाहरूले किराती मुखियालाई होचो देखाउने प्रयास गरेकाले ती दुवैका रूपमा ठूलो वेमेल भयो । तसर्थ चौदण्डीका किराँत मुखियाहरूले वि.सं. १७९० मा चौदण्डीलाई मकवानपुरबाट छुटाएर अलग्ग राज्य स्थापना गरे । त्यसमा जगत सेन स्वतन्त्र चौदण्डीका पहिला शासक बने । तिनले किरात भारदारहरूसँग मिलेर चौदण्डी गढीलाई केन्द्र बनाए र यताको शासन गरेका थिए । सम्भवतः लोहांगसेनले उदयपुर भेगमा अधिन जमाएपछि उदयपुरगढीबाट यसको राजधानि चौदण्डीगढीमा सारिएको हुन सक्तछ । उदयपुरमा जगत सेनले वि.सं. १७९० देखि १८०३ सम्म शासन गरेको देखिन्छ । त्यहाँ जगतसेनदेखि कर्णसेनसम्म जम्मा चार पुस्ता सेनहरूले शासन गरेका थिए । तिनीहरूमा जगत सेन वि.सं. १७९० —१८०३, विक्रम सेन—जगतसेनका भाई, मुकुन्द सेन तृतीय—१८१८, कर्ण सेन १८२५—१८३० पर्दछन् । यसै क्रममा वि.सं. १८३० श्रावणमा चौदण्डीगढी गोरखाली सेनाको हातमा प¥यो । उदयपुर बृहत्तर नेपालमा गाभिएपछि केही समय चौदण्डीगढीबाट नै यस भेगको प्रशासन चलाइयो भने कालान्तरमा वि.सं. १८७२ तिर त्यहाँबाट यसको सदरमुकाम उदयपुरगढीमा सारियो । यसले गर्दा हराउँदै गएको उदयपुरगढीको चहलपहल पुन बढेर गयो । तर यस गढीका पुराना अवशेषहरू भने नासिएर गए । कालान्तरमा उदयपुरको सदरमुकाम पुन यहाँबाट गाईघाट सारियो । वि.सं. २०२८ सालमा यसलाई गाईघाटमा सारिएपछि पुन उदयपुरगढी इतिहासमा सिमित रहन पुग्यो । यसरी कुनै बेला उदयपुर राज्यको राजधानि र अन्य समयमा यस भेगको महत्वपूर्ण गढीका रूपमा परिचित उदयपुरगढी हाल आएर गढीका रूपमा मात्र सिमित रहन पुगेको छ । तर पनि उदयपुरलाई पूर्वको महत्वपूर्ण गढीका रूपमा लिने गरिएको छ । जनरल भिमसेन थापाका समयमा देशलाई विभिन्न ३५ वटा गौंडा, ५ वटा छोटी गौंडा र ३ वटा गढीमा विभाजन गरिएकोमा एउटा उदयपुरगढी भएको बताइन्छ । यसरी नेपाल एकीकरणपछि उदयपुरलाई नेपालको पूर्वी भागको महत्वपूर्ण नाका र गढीका रूपमा लिने गरिएको हो । सम्भवत पूर्वी नेपालको पहाड र तराईको वन्दोवस्तका लागि यो क्षेत्र महत्वपूर्ण केन्द्रका रूपमा परिचित थियो । यस भेगबाट पहाड र तराई सवैतिरको व्यवस्था मिलाउन शरल पनि थियो काठमाडौं उपत्यका तिरबाट मोरङतिर जाने नाकामा रूपमा समेत यो गढी प्रख्यात देखिन्छ । लोहांगसेनले उदयपुरमाथि विजय पाउँदा यसको राजधानि उदयपुरगढी थियो भने सेनहरूले यसको राजधानि केन्द्र मानिएको चौदण्डीगढीमा सारेका थिए । तसर्थ उदयपुर गोरखालीहरूद्वारा एकीकरण हुँदा यसको राजधानि चौदण्डीगढीमा नै थियो । शाहा कालमा करिव ४० वर्षजति चौदण्डीबाट उदयपुर भेगको प्रशासनिक व्यवस्था मिलाइयो भने कालान्तरमा वि.सं. १८७२ सालमा भिमसेन थापाको समयमा यसको सदरमुकाम पुन त्यहाँबाट उदयपुरगढीमा सारिएको हो । पंचावती गाविसमा अवस्थित यो गढी काठमाडौ उपत्यका लगायतको देशको पश्चिमी भागबाट पूर्वतर्फ आउने केन्द्र र नाकामा रहेको हुनाले पनि यसको सदरमुकाम यस भेगमा राखिएको हो । यो तत्कालको महत्वपूर्ण गढी, नाका र सामारिक महत्वको स्थान थियो । काठमाडौं उपत्यकादेखि पूर्वतर्फको महत्वपूर्ण गढी पनि यही थियो । वि.सं. २०२८ सालमा गाईघाटमा नसारून्जेलसम्म उदयपुरको सदरमुकाम यही स्थानमा रहेको देखिन्छ ।